Bytom leży w południowo-zachodniej części Wyżyny Śląskiej na wysokości 280 - 290 m n.p.m. na Płaskowyżu Bytomsko-Katowickim. Ukształtowanie terenu miasta jest urozmaicone – tworzą je liczne wzniesienia i obniżenia powierzchni. Różnica wzniesień na terenie Bytomia wynosi około 80 m. Na terenie miasta znajduje się kilka obszarów charakteryzujących się dużym bogactwem przyrodniczym. Park Miejski w Bytomiu znajduje się w centrum miasta pomiędzy trzema ulicami: Tarnogórską, Wrocławską i Olimpijską oraz ograniczony zabudową mieszkaniową. Niegdyś park tworzył zwarty areał, dopiero w okresie międzywojennym rozcięła go na dwie części ul. Chrzanowskiego. Część zachodnia pełni funkcje rekreacyjne a wschodnia, ogrodzona ulicami: Wrocławską od południa, Chrzanowskiego od zachodu i linią tramwajową Katowice – Bytom od wschodu i północy, stanowi część reprezentacyjną parku.

W obrębie tej części parku zlokalizowano kompleks budynków, obecnie siedzibę Urzędu Miasta Bytom (z lat 1898 – 1902) oraz kąpielisko miejskie (z lat 1903 – 1929). Jest to kompozycja regularna, o wyraźnym charakterze geometrycznym z centralnym podkowiastym podjazdem przed budynkiem Urzędu Miejskiego. Układ zachodniej części parku jest swobodny ze ścieżkami w układzie promienistym. W obrębie parku znajdują się trzy stawy, z których dwa połączone są ze sobą groblą. Drzewa i krzewy występują w skupieniach, podkreślając ciągi spacerowe. Między nimi powstały wolne przestrzenie tworzące malownicze polanki. Park posiada nie tylko wartość kulturową czy estetyczną, ale także dydaktyczną i praktyczną. Można tu prowadzić wielorakie obserwacje, badania i porównania, a także uczyć rozpoznawania gatunków roślin. Warto odwiedzić park przynajmniej jeden raz w każdej porze roku. Dopiero wtedy można poznać bogactwo form, barw i kontrastów tu panujących.

Historia

Bytom jest jednym z najstarszych miast Górnego Śląska. Historia miasta sięga XI w., kiedy powstały dwa ważne ośrodki: gród obronny, który kontrolował najważniejsze trakty handlowe (łączące Kraków ze Śląskiem – kierunek wschód – zachód i Węgry – Morawy z Wielkopolską – kierunek północ – południe) oraz osada targowa. Gród stopniowo tracił znaczenie, osada zaś stała się zalążkiem przyszłego miasta. W 1254 r. książę opolski Władysław nadał jej prawa miejskie. W 1281 r. Bytom stał się stolicą księstwa bytomskiego powstałego po rozpadzie księstwa opolskiego. Nowy władca – Kazimierz II rozpoczął wkrótce budowę zamku (budowla niestety nie dotrwała do naszych czasów) i otoczył miasto murami obronnymi z trzema bramami. Pomyślny rozwój miasta, którego podstawą był handel i górnictwo kruszców (srebro, ołów) trwał do połowy XIV w. Wtedy to nastąpiło załamanie górnictwa - osiągnięto tzw. poziom wodny, co uniemożliwiło dalsze wydobycie. Kryzys pogłębił podział miasta na dwie części pomiędzy księcia cieszyńskiego i oleśnickiego.

W 1432 r. Bytom zdobyli husyci, w XVI w. nękały go liczne pożary (1515 r., 1526 r., 1529 r.) i zamieszki religijne. Dotknęły go też klęski związane z trwającą wojną trzydziestoletnią. W 1629 r. Bytom stał się miastem prywatnym Hencklów von Donnenrsmarck. Wszystko to spowodowało upadek miasta. Sytuacja zmieniła się dopiero z początkiem XIX w. W 1808 r. Bytom przestał być własnością prywatną, miasto (w obrębie murów obronnych) i przedmieścia zyskały ten sam status prawny. Najbardziej zaważył na jego losach lawinowo rozwijający się przemysł górniczy i hutniczy. W niedługim czasie Bytom stał się prawdziwym centrum administracyjno-usługowym i największym ośrodkiem przemysłu na górnym Śląsku. Około połowy XIX w. przeniesiono do miasta siedzibę powiatu, w 1849 r. sąd i prokuraturę powiatową.

Park Miejski im. Franciszka Kachla (dawniej Stadtpark, Park im. Świerczewskiego), liczący sobie 43 ha powierzchni, jest jednym z najstarszych tego typu obiektów na Górnym Śląsku. Założony został jako park krajobrazowy. Jego początkiem było podarowane w 1840 r. przez Huberta von Tiele-Wincklera na rzecz społeczeństwa Bytomia 330 mórg lasu dworskiego z aleją drzew i bocznymi ścieżkami, służącymi spacerom. Obszar parku powiększono o nieużytki po dawnej kopalni galmanu „Teresa” („Theresa”) w celu odizolowania centrum miasta od działalności kopalni węgla kamiennego „Karsten-Zentrum” (późniejsza „Dymitrow” i „Centrum-Szombierki”) i wytyczono główną aleję spacerową, tzw. Promenadę. Izolacyjna funkcja zieleni miejskiej była w owym czasie rozwiązaniem na wskroś nowoczesnym. Planując park, przeznaczono jego północno-zachodnią część na cele rekreacyjne, zaś wschodnią – na użytkowe. Tak zaplanowana struktura zachowała się z niewielkimi modyfikacjami do naszych czasów. Zmiany dotyczyły przede wszystkim układu komunikacyjnego (m. in. alejkę parkową przekształcono w dzisiejszą ul. Chrzanowskiego) i budowy niektórych budynków publicznych.

Na początku XX wieku wyburzono stare, a na ich miejsce wzniesiono: monumentalny gmach Sądu Cywilnego (1915 r.), czyli dzisiejszego Urzędu Miejskiego, oraz krytego basenu (1931 r.) w miejscu budynku wodociągów miejskich i łaźni miejskiej z 1868 r. (gdzie wykorzystywano kopalniane solanki). W prawie niezmienionym kształcie pozostał układ przestrzenny z XIX w. Centralną oś stanowiła aleja zwana Promenadą – biegnąca dziś pomiędzy muszlą koncertową a fontanną w głąb parku, od niej zwano czasem „Promenadą” cały park. Było to ulubione miejsce spacerów, obowiązkowo co niedzielę promenował tu miejscowy wielki świat.

Promenadą, mijając po lewej podświetloną fontannę, dochodziło się do stawu gondolowego (Gondelteich), po którym można było pływać łódkami. Nieco na północ znajdował się ulubiony przez dzieci „Bärenzwinger” - miniaturowy ogród zoologiczny z lwem, niedźwiedziami brunatnymi, wilkami, małpami i egzotycznymi ptakami (zlikwidowany w połowie lat 60. XX w.). Ten ogród zoologiczny ufundował bytomski bogacz i filantrop Ignatz Hakuba, zapisując na ten właśnie cel w testamencie sto tysięcy marek. Obecnie dawny niedźwiedzi wybieg wykorzystywany jest jako kawiarenka letnia „Pod misiami”, a jej ozdobą jest rzeźba stylizowanych misiów, autorstwa Józefa Sawickiego i Henryka Fudali. W zachodniej części parku zlokalizowano duży staw ze spinającym jego brzegi mostem, zwany stawem łabędzim (Schwanenteich). W jego pobliżu ustawiono przeniesiony z Mikulczyc na początku XX w. (w 1901 r.) szesnastowieczny drewniany kościół św. Wawrzyńca, zwany Schrotholzkirche. Wewnątrz urządzono miejsce pamięci bytomian poległych w I wojnie światowej. Kościół spłonął w 1982 r.

Na północ od stawu usytuowano pomnik „Bismarckdenkmal” upamiętniający słynnego „żelaznego kanclerza”. U stóp pomnika w kształcie ogromnego głazu znajdował się starannie uprawiany dywan kwiatowy. Dokładnie w tym miejscu znajduje się dziś skwer z grupą rzeźb, tworzących, „Aleję Muz” autorstwa Tadeusza Sadowskiego. Północna część parku, bliżej współczesnej ulicy Olimpijskiej, też obfitowała w atrakcje. Zimą dzieci szalały na „rodelbanie”, czyli sztucznym torze saneczkowym. W jego pobliżu wznosiła się pokopalniana hałda przekształcona w „Górę Miłości” (Liebeshöhe) urządzona na wzór dziewiętnastowiecznych parków romantycznych z bogatym w rośliny alpinarium. Dalej idąc na wschód dochodziło się do kortów tenisowych oraz boiska, zmienianego zimą w publiczną ślizgawkę. Wszystkie relacje z ówczesnych czasów podkreślają niezwykle staranne utrzymywanie parku. Aleje, ławki, trawniki, liczne sztuczne strumyki i kaskady, wreszcie zieleń – wszystko to było nieustannie konserwowane, sprzątane, czyszczone, strzyżone...

Park był stale pilnowany, a dozorcy bezlitośnie egzekwowali przestrzeganie porządku. Parkiem kierowali fachowi ogrodnicy. Jedynym z najbardziej zasłużonych był „Parkdirektor” Kohler, działający w Bytomiu na początku XX wieku (1911 r.). Przybył na Śląsk z Budapesztu, skąd przynosił do Bytomia podpatrzone w tamtejszych zieleńcach rozwiązania. Park miejski zawdzięcza mu poszerzenie parku (w latach 1911-12), masowe nasadzenie kasztanowców, a także sprawdzenie licznych gatunków rodzimych i egzotycznych krzewów. Do współpracy zaangażowany znanego architekta Kapsta, który między innymi zaprojektował zwierzyniec. Od 1920 r. parkiem zajmował się R. Zeblin. W 1992 roku Park Miejski im. Franciszka Kachla został wpisany do rejestru zabytków województwa katowickiego. Park ten, w okresie międzywojennym uznawany za najpiękniejszy na całym Śląsku po parku Szczytnickim we Wrocławiu, jest dziś tylko cieniem dawnej świetności, mimo to jest nadal miejscem gdzie mieszkańcy Bytomia chętnie spędzają wolny czas.

Przyroda

Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach nr A/1465/92 z dnia 19 maja 1992 roku Park Miejski w Bytomiu im. Franciszka Kachla został wpisany do rejestru zabytków województwa śląskiego.
Ukształtowanie parku od podstaw sprawia, że cechuje go różnorodność gatunkowa roślinności wysokiej. Jego drzewostan w dużej mierze tworzą gatunki liściaste, wiek drzew przekracza 130 lat, a ich obwody osiągają od 190 do 280 cm. Mimo upływu lat, występujące tu drzewa i krzewy nadal rosną wzdłuż tych samych alejek. Dominują kasztanowiec zwyczajny, dąb szypułkowy i bezszypułkowy, klon pospolity i jesionolistny, klon jawor, topola czarna, robinia akacjowa, jarząb pospolity, różne odmiany buka i wierzbowate. Występują wśród nich także gatunki egzotyczne i typowo „parkowe”, jak: tulipanowiec amerykański, miłorząb dwuklapowy, platan klonolistny, buk pospolity odmiany strzępolistnej i glediczia trójcieniowa (iglicznia).

W obrębie Góry Miłości skupiona jest roślinność iglasta. Występują tu m.in.: sosna wejmutka i czarna, jodła pospolita, modrzew europejski, cis pospolity, żywotniki i choina kanadyjska oraz liczne iglaste krzewy, m.in. jałowce. Roślinność krzewiastą najczęściej reprezentuje śnieguliczka biała, irga i jaśminowiec wonny oraz pięknie wyglądające w okresie kwitnienia rododendrony. Na brzegach stawów rosną niezwykle dekoracyjne wierzby białe w odmianie płaczącej. W otoczeniu stawów, częściowo wyschniętych i zarośniętych, wykształciło się zbiorowisko o charakterze olsowym, z typowymi dla siedlisk wilgotnych roślinami. Stawy dają wrażenie krajobrazu dzikiego, odbiegającego od ładu i sztywności kompozycji parkowych. W parku zobaczyć można liczne zwierzęta: wiewiórki pospolite, dzięcioły, wróble, sikorki, gołębie grzywacze, sójki, jeże, nad stawami chętnie przebywają a nawet zakładają gniazda i wychowują młode kaczki krzyżówki, łyski i łabędzie. Zwierzęta bardzo dobrze czują się w parku, ponieważ miejscowi miłośnicy przyrody dbają o ich bezpieczeństwo, zakładając budki lęgowe i dokarmiając w okresie zimowym.

Ścieżka

Ścieżka dydaktyczna została zaprojektowana w oparciu o walory przyrodnicze. Poszczególne etapy wytyczono wzdłuż istniejących alejek. Początkiem ścieżki jest skwer przed Urzędem Miejskim w Bytomiu.
Park Miejski zaczyna się przy ul. Powstańców Warszawskich. Na jego skraju mieści się rzeźba siedzącego mężczyzny autorstwa Tadeusza Sadowskiego. Idąc aleją lipową mijamy po prawej stronie budynek kąpieliska krytego i dochodzimy do skweru przed Urzędem Miejskim.
 

1. Do budynku Urzędu Miejskiego prowadzą od ulicy Wrocławskiej dwie aleje obsadzone głogami (głóg pośredni odm. pełnokwiatowa różowa Crataegus x media ?Rubra Plena’). Dochodzimy do kolistego skweru otoczonego klonami pospolitymi odm. kulista (Acer platanoides ?Globosum’), w centrum skweru znajduje się fontanna, ale szczególną uwagę zwraca, zwłaszcza wiosną w okresie kwitnienia, okazała magnolia japońska (Magnolia kobus) oraz grupa iglaków: jałowiec sabiński (Juniperus sabina), świerk kłujący odm. sina (Picea pungens f. glauca) i żywotnik zachodni (Thuja occidentalis).
 

2. Mijamy budynek Urzędu z prawej strony, idąc wzdłuż ulicy Chrzanowskiego dochodzimy do grupy drzew z tulipanowcem amerykańskim (Liriodendron tulipifera). Jest to gatunek wysokiego drzewa należącego do rodziny magnoliowatych (Magnoliaceae), o kwiatach wielkości 4-5 cm, podobnych do kwiatów tulipana, koloru żółtozielonego z pomarańczową plamą na wewnętrznych płatkach, kwitnie w maju i czerwcu. Pochodzi ze wschodnich rejonów USA.
 

3. Wracamy tą samą trasą do ul. Parkowej, przechodzimy przez ulicę Chrzanowskiego i wchodzimy na główną aleję parku zwaną kiedyś Promenadą. Po lewej stronie mijamy kolejną fontannę i zatrzymujemy się przy ogrodzeniu wokół muszli koncertowej. Tuż za ogrodzeniem widzimy okaz glediczji trójcierniowej (Gleditsia triacanthos) – drzewo z rodziny bobowatych (Fabaceae Lindl.) pochodzące z Ameryki Północnej, sadzone w Polsce w parkach miejskich ze względu na ciekawy wygląd: ma długie bordowe strąki dochodzące do 40 cm i rozgałęzione kolce rosnące bezpośrednio na pniu i gałęziach. W naszym kraju osiąga wysokość 25-30 m.
 

4. Idziemy dalej główną aleją i dochodzimy do skrzyżowania, na którym kierujemy się w prawo. Pomiędzy drzewami widzimy już sporych rozmiarów polankę, która jest naszym celem. Polanka przeznaczona jest na wybieg dla psów, otoczona jest aleją, przy której grupami rosną okazałe drzewa: buki czerwonolistne, platany klonolistne (Platanus x acerifolia Willd.), klony srebrzyste (Acer saccharinum L.) i dęby szypułkowe (Quercus robur L.) i czerwone (Quercus rubra L.).
 

5. Okrążając polankę dochodzimy do wzniesienia zwanego Górą Miłości. U podnóża Góry, po lewej stronie, możemy podziwiać wspaniały okaz kasztanowca pospolitego (Aesculus hippocastanum L.) o bardzo ciekawym pokroju. Natomiast po prawej stronie widzimy grupę cisów (Taxus baccata L.) w formie drzewiastej. Po lewej stronie rośnie samotny cis okazałych rozmiarów. Cisy są prawnie chronione w Polsce od roku 1423, na mocy statutu warckiego, wydanego przez króla Władysława Jagiełłę. Jeżeli odwiedzimy to miejsce w marcu lub kwietniu, to zwróci naszą uwagę niebieski kolor runa. Ta piękna barwa pochodzi od niewielkiej roślinki cebulicy syberyjskiej (Scilla sibirica Andrz.), która pokrywa kobiercem olbrzymie połacie trawników. Wspinamy się na Górę Miłości, aby zobaczyć drzewa iglaste: sosnę wejmutkę (Pinus strobus L.) i nieco w dole choinę kanadyjską (Tsuga canadensis L.). Pięknie prezentują się również brzozy brodawkowate (Betula pendula L.) zachwycające kontrastami, zwłaszcza wczesną wiosną, białością kory i soczystością zieleni liści.
 

6. Schodzimy z Góry Miłości, mijamy dwa skrzyżowania alejek i dochodzimy do Alei Muz, gdzie możemy odpocząć, podziwiając rzeźby oraz kolejny okaz tulipanowca amerykańskiego (Liriodendron tulipifera) nieco mniejszy ale bardziej wyeksponowany, rosnący na polance. Tuż obok widzimy stawy z malowniczym mostkiem i wyspami. Brzegi stawów porastają wierzby białe w odmianie płaczącej, a pod nimi znajdują się ukryte w listowiu ławeczki umożliwiające spokojną obserwację fauny wodnej, która chętnie tu gniazduje wychowując potomstwo.
 

7. Przechodzimy przez mostek i znajdujemy się na miejscu po spalonym kościółku św. Wawrzyńca. Tu możemy podziwiać wspaniałe okazy dębów szypułkowych (Quercus robur L.) oraz jarzęby szwedzkie (Sorbus intermedia Pers.). Przechodzimy dalej wspaniałą aleją kasztanowców skręcając w połowie jej długości na polankę po lewej stronie, na której rośnie niepokaźnych rozmiarów drzewo, ale niezwykle godne zobaczenia. Miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba L.) jest to jedyny żyjący gatunek reprezentujący wymarłą klasę miłorzębowatych – relikt i endemit. Pochodzi z Chin, drzewo dwupienne, rozdzielnopłciowe. Miłorząb jest jedynym drzewem nagozalążkowym, które ma liście (nie przekształciły się w igły czy szpilki) opadające na zimę.
 

8. Wychodzimy na alejkę biegnącą wzdłuż linii tramwajowej, kierujemy się w stronę wschodnią, mijamy kąpielisko i restaurację, gdzie możemy się posilić i odpocząć. Za basenem skręcamy w lewo (wzdłuż ogrodzenia) i dochodzimy do placu zabaw dla dzieci oraz kawiarenki „Pod misiami”. Naszą uwagę przyciąga wspaniały okaz platan klonolistnego (Platanus x acerifolia Willd.), buka pospolitego odm. czerwonolistnej (Fagus sylvatica f. atropurpurea Kirchn.) i buka pospolitego odm. strzępolistnej (Fagus sylvatica ?Laciniata’).
 

9. Kierujemy się nadal na wschód, w stronę zadaszonych stoliczków do gry w szachy. Tu możemy podziwiać, zwłaszcza w maju i czerwcu, kwitnące różaneczniki (Rhododendron) o kwiatach białych, różowych i żółtych. To już ostatni punkt ścieżki dydaktycznej, niestety tylko częściowo udało nam się pokazać wspaniały park. Skupiliśmy się na oryginalnych lub rzadkich okazach, a wiele innych również godnych zobaczenia musieliśmy pominąć. W naszym parku można zobaczyć prawie wszystkie gatunki rodzimych drzew. Wspaniałe lipy, buki, graby, brzozy, wiązy, dęby i wiele innych. Na wycieczkę do parku warto zabrać ze sobą klucz do oznaczania drzew i podziwiać również te okazy, które w naszym opracowaniu nie zostały uwzględnione. Mamy nadzieję, że chętnie będziecie wracać do naszego parku odkrywając za każdym razem nowe piękno.

Uwagi

Informacje dodatkowe

Park nie jest ogrodzony, dzięki czemu z każdej strony jest łatwy dostęp do niego. W pobliżu parku stosunkowo łatwo można znaleźć miejsce do parkowania, pomimo że parkingi nie są specjalnie wydzielone (za wyjątkiem płatnego parkingu przed Urzędem Miejskim). Na terenie parku znajdują się liczne ławki, place zabaw, szalety oraz obiekty sportowe i gastronomiczne. Odbywają się tu imprezy kulturalne: koncerty, występy, okazjonalne pikniki. Dzięki tak przygotowanej infrastrukturze, pomimo licznych spacerowiczów (zwłaszcza w dni wolne), każdy może znaleźć dla siebie miejsce wypoczynku, czy to na ustronnej ławeczce schowanej wśród gałęzi wierzby płaczącej, czy przy stoliczku kawiarenki, czy na kortach tenisowych, a nawet nad odkrytym basenem. W parku znajdą dla siebie miejsce zakochani wyznający sobie miłość na Górze Miłości, rodziny z dziećmi, właściciele czworonogów spotykający się na specjalnych wybiegach dla psów, wędkarze i miłośnicy różnych sportów, od szachistów poczynając poprzez piłkarzy, rowerzystów, biegaczy, na tenisistach kończąc. Dzięki swoim licznym walorom: dogodne położenie, wiele ciekawych zakątków, doskonałe warunki do wypoczynku i rekreacji całorocznej park był w XIX, XX i jest w XXI wieku ulubionym miejscem spotkań mieszkańców Bytomia.

Bibliografia

Bugała Władysław, Drzewa i krzewy dla terenów zieleni, Warszawa 1991
Drabina Jan, Historia Bytomia, Bytom 1994
Droń Maciej, Był sobie Bytom, Kraków 2004
Fabiańczyk Anna, Kamiński Piotr, Bytom Park Miejski część reprezentacyjna, Dokumentacja przyrodnicza z zaleceniami hodowlanymi i pielęgnacyjnymi drzewostanu, Żory 2001, UM w Bytomiu
Godet Jean-Denis, Przewodnik do rozpoznawania drzew i krzewów, Warszawa
Grzybowski Andrzej, Załącznik nr 1 do decyzji nr A/1465/92 z dnia 19 maja 1992 roku, UM w Bytomiu
Hałaś Marcin, Bytom magiczny. Wspominki, Bytom 2006
Kłos Leonard, Wieczorek Edward, Bytom i Wyżyna Miechowicka. Przyroda i zabytki, Bytom 2002
Kulesza Witold, Klucz do oznaczania drzew i krzewów, Warszawa 1952
Mowszowicz Jakub, Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych, Warszawa 1979
Piontek Daria, Spacerkiem po bytomskich parkach, [w:] „Przyroda Górnego Śląska”, 2006 nr 44 s.12
Piontek Daria, Zabytkowy Park Miejski w Bytomiu, [w:] „Przyroda Górnego Śląska”, 2001 nr 25 s.10
Sokołowski Jan, Ptaki Polski, Warszawa 1972
Szafer Władysław, Kulczyński Stanisław, Pawłowski Bogumił, Rośliny polskie. Opisy i klucze do oznaczania wszystkich gatunków roślin naczyniowych rosnących w Polsce, Warszawa 1986
Wieczorek Edward, Bytom i okolice, Bytom 2001
Strona internetowa Urzędu Miasta Bytomia, http://www.um.bytom.pl, marzec 2007
Strona internetowa Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Bytomiu, http://zso6bytom.strefa.pl, marzec 2007

Autorzy

Autorem pierwotnej wersji opisu parku powstałej w ramach projektu "Parki i ogrody oczami młodzieży" jest:
Zespół Szkół Ogólnokształc±cych nr 6
Plac Klasztorny 2
41-902  Bytom
Opiekun grupy:
mgr Mirosława Ciołek 
Autorzy opisu:
uczniowie kl. I i III gimnazjum, członkowie koła biologiczno-ekologicznego działającego w Gimnazjum nr 2 (w ZSO nr 6) w Bytomiu: Dagmara Bijak, Marcin Hilmer, Iwona Kośmider, Magdalena Moczko, Żaneta Pagacz i Klaudia Strama.
Współpracujacy nauczyciele:
Podziękowania:
Serdecznie dziękujemy za udostępnienie danych:
- urzędnikom UM w Bytomiu zwłaszcza z Wydziału Gospodarki Komunalnej i Referatu Ochrony Zabytków;
- pracownikom Pracowni historii i informacji regionalnej Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bytomiu;
- pracownikom Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu zwłaszcza pani Helenie Kośmider;
- pracownikom Biura Promocji Bytomia;
- członkom bytomskiego oddziału PTTK;
- członkom Towarzystwa Miłośników Bytomia.
Serdecznie dziękujemy naszym rodzinom oraz wszystkim osobom, które ze zrozumieniem podeszły do naszej pracy.

Ładowanie danych ...